بداهه پردازی، قصه سازی یا هنر خلق چیزها

بداهه‌پردازی، قصه‌سازی یا هنرِ خلق چیزها

اثر کیت جانستون

ترجمه‌ی علی شمس و افسانه کمالی

«بداهه‌پردازی، قصه‌سازی یا هنرِ خلق چیزها» کتابی برای عاشقان بداهه‌پردازی است. این کتاب برای بازیگران، یک کتاب “Must read” است. نویسنده در این کتاب، تئوری بداهه‌پردازی خود را به‌طور مفصل توضیح می‌دهد و مفهوم وضعیت و ماسک را معرفی می‌کند. در این کتاب رابطه‌ی میان بازیگر و نقش در صحنه به بحث گذاشته می‌شود. هر مفهوم و گزاره به‌همراه یک یا چند مثال توضیح داده می‌شود و مثال‌ها از تجربیات زیسته‌ی مؤلف به کتاب راه پیدا کرده‌اند. بازیگر خلاق نیازمند مراجعه به این کتاب است.

درباره‌ی نویسنده:

کیت جانستون؛ کارگردان، مدرس تئاتر و دراماتورژ، یکی از پیشگامان بریتانیایی ـ کانادایی در تئاتر بداهه است. در حقیقت باید او را مبدع سیستم بداهه در تئاتر مدرن دانست. او تئوری خود را تحتِ‌عنوان تئاتر ـ ورزش، سامان داده و نظریه‌مند کرده ‌است. جانستون  در دوران کودکی، از مدرسه متنفر بود و معتقد بود که مدرسه جایی برای کشتن تخیل است. بعد از مدتی تحصیل در منطقه‌ی کارگری باترسی  در حومه‌ی لندن، در آغاز دهه‌ی ۵۰ میلادی، به تئاتر روی آورد و در سال ۱۹۵۶ به عضویت در کمپانی تئاتری رویال کورت  درآمد. در طی این سال‌ها، در مقام دراماتورژ، کارگردان و مدرس تئاتر با این کمپانی همکاری کرد.

بعد از مدتی، تصمیم گرفت تا علیه آنچه تاکنون آموخته و آموزانده است، شورش کند و به رویکرد بازیگرانِ خودمختار و خودبه‌خودی توجه نشان دهد. در سال‌های دهه‌ی شصت او به کلگری در آلبرتای کانادا مهاجرت کرد. جانستون، مؤسس و بنیان‌گذار تئاتر لوزموز، مهم‌ترین گروه تئاترِ بداهه در دنیاست. این گروه که شامل بداهه‌پردازانی از ملیت‌های مختلف و بیشتر انگلیسی‌زبان است، مروّج تئوری بداهه‌پردازانه‌ی اوست. او در طول بیش از شش‌دهه فعالیتِ خلاقه، شکل‌های مختلفی از تئاتر بداهه همچون، تئاتر گوریلا، ورزش ـ تئاتر، مایسترو و بازی زندگی را ابداع کرده است که بازیِ زندگی در تئاتر سلطنتی انگلستان، معرفی و اجرا شده است. اجرایی که برای اولین بار، از شبکه‌های تلویزیونی آمریکا پخش شد.

ردیک گرنت در کتاب «تئاترِ کیت جانستون» (۲۰۰۶) او را یکی از قله‌های تئاتر غیرِمتعارف می‌نامد. تئاتر ـ ورزشِ او جایی برای برون‌ریزی و رهاشدن از هر بند مرسوم و از پیش دانسته، هم برای بازیگر و هم برای تماشاگران است.تِرزا دودِک  در زندگی‌نامه‌ای که از جانستون تحریر کرده، به نگاه و متد او عنوانِ سیستم بخشیده ‌است؛ یعنی همان اسمی که پیش‌تر استانیسلاوسکی بر روش کار خود نهاده بود. دودک در این کتاب می‌گوید: مجموع تکنیک‌ها، تمرینات، بازی‌ها، واژه‌سازی‌ها و آموزش‌های بداهه‌پردازانه‌ی کیت جانستون سیستم اجرایی منحصربه‌فردی در بداهه‌پردازی است.

کیت جانسون در این کتاب در قالب 16 فصل به تبیین تئوری بداهه‌ی خود  پرداخته و هسته‌ی مرکزی تئوری خود را بر پایه‌ی چهار چیز بنیان نهاده است: «بدون شکست‌خوردن چیزی یاد نمی‌گیری.»، «لطفاً از خیر بهترین‌بودن بگذر! بهترین‌بودن یعنی بهترشدن از چیزی که الان هستی.»، «برای خلق رابطه به صحنه قدم بگذار. دست‌کم تنها نخواهی بود.» و «ایده‌ی از پیش طراحی شده، اهمیتی ندارد. مهم کاری ا‌ست که انجام می‌دهی»

این شانزده فصل عبارتند از: «ورزش ـ تئاتر»، «پیشنهاد تماشاگران»، «دردسرهای بازخورد»، «خودانگیختگی»، «بداهه برای قصه‌گویان»، «بگذار چیزها اتفاق بیفتند»، «قصه‌ی بازی‌ها»، «آنجا بودن»، «یک ‌سری از بازی‌های پُرکننده»، «روندها»، «شخصیت‌ها»، «بازی‌های متفرقه»، «بازی‌های سرگرم‌کننده»، «موارد فنی» و «مرور»

بداهه‌پردازی، قصه‌سازی یا هنرِ خلق چیزها در آینه‌ی رسانه‌ها:

نشریه‌ی معتبر کالت ویک  در مقاله‌ای با عنوان «بداهه‌پردازی» به اهمیت خواندن این کتاب برای بازیگران پرداخته است. نشریه‌ی اکتور کستینگ  ایتالیا نیز در مقاله‌ای با عنوان «ده کتابی که هر بازیگری باید آن را بخواند» از کتاب پیش رو در کنار کتاب‌هایی مانند «روش کنش‌های بدنی» اثر کارلو ماریا آلسینا ، «روش لی‌استراسبرگ در ده درس» اثر اومبرتا دِبیازه ، «به‌سوی تئاتر بی‌چیز» اثر گروتفسکی، «فضای خالی» اثر پیتر بروک، «سه کاربرد چاقو» اثر دیوید ممت، «تمرینات بداهه برای تئاتر» اثر ویولا اسپولین، «فرهنگ کوچک هنرپیشه» اثر داریو فو و «داستان‌های کوتاهی از تئاتر» اثر لوییجی لونگاری  نام برده است. خوشبختانه بیشتر این کتاب‌ها به فارسی برگردانده شده و تنها کتاب «فرهنگ کوچک هنرپیشه» با ترجمه‌ی خوب مرحوم ایرج زهری نایاب است.

نکات علی شمس و افسانه کمالی درباره‌ی بداهه‌پردازی، قصه‌سازی یا هنرِ خلق چیزها:

عنوان اصلی کتاب، «بداهه برای قصه‌گویان» است و عنوان فرعی آن «تئاتر ـ ورزش و هنر خلق چیزها». Storytellers در زبان انگلیسی مفهومی بسیط دارد که ترجمه‌ی تحت‌اللفظی آن در فارسی تمامیت مفهوم را منتقل نمی‌کند. مثل اینکه شما بخواهید سروتَه مفهوم عشق را در شعر حافظ با برابرنهاد Love  هم‌‌بیاورید. در ترجمه‌ی ایتالیایی این اثر نیز تنها از کلمه‌ی Impro که همان مخفف بداهه‌پردازی است، استفاده شده ‌است. ما مترجمانِ این کتاب بهتر دیدیم که از ترجمه‌ی لفظی عنوان اصلی صرفِ‌نظر کنیم و کتاب را با عنوانی که در فارسی مقفا و خوشایند باشد، منتشر کنیم. اسمی که بتواند تمامیت خواست کیت جانستون را از نوشتن این کتاب در بر بگیرد؛ بنابراین نام پیشنهادی ما بر این کتاب به فارسی «بداهه‌پردازی، قصه‌سازی» یا «هنر خلق چیزها» است.

در ترجمه‌ی این کتاب از دو منبع، یعنی اصل کتاب انگلیسی (چاپ سوم) و ترجمه‌ی ایتالیایی آن (چاپ اول) استفاده کرده‌ایم. خواندن این کتاب بیش از هرکس برای بازیگران و مدرسان بازیگری و مواجهه‌ی آن‌ها با چیزی بیرون از تئاترِ معیار، ضرورت دارد. تئاتری که در ذهن و لحظه شکل می‌گیرد و مربعِ بازیگر با بازیگر، بازیگر با تماشاگر، بازیگر با خود و تماشاگر با تماشاگر را کامل می‌کند.